(1) เกิด เเก่ เจ็บ ตายเกิด แก่ เจ็บ ตาย  
–  รูปขันธ์ 🡪  จะต้องดูแลรักษาตลอดชีวิต (ภาระหนัก) | 
 | 
 | 
 | 
| (2) รูปร่างกาย เป็น ทุกข์กาย | 
2.1 ทุกข์กาย ทุกข์ใจ | 
2.1.1 จิต  ไม่รู้ว่าเป็น (อวิชชา) 
“ไตรลักษณ์” 
(อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา) | 
 | 
 | 
 | 
2.1.2 จิต  ไม่อยากให้รูปร่างกาย 
เกิดการเปลี่ยนแปลง ซึ่งฝืน 
กับความจริง | 
2.1.2 .1 จิต  เกิดความยึดมั่นถือมั่น 
(อุปาทาน) ในตัณหา | 
 | 
 | 
 | 
2.1.2 .2 จิต  ทำให้เกิดภพและชาติ 
(เกิดใหม่ในภพใหม่) | 
 | 
 | 
 | 
2.1.2 .3 จิต  เวียนว่ายตายเกิด 
ในวัฎสงสาร | 
 | 
 | 
2.1.3 จิต  เกิดความทุกข์ | 
 | 
 | 
 | 
2.1.4 ทุกข์กายและทุกข์ใจ | 
 | 
 | 
2.2 ทุกข์กาย สุขใจ | 
2.2.1 จิต  รู้ว่ารูปร่างกาย (รูปขันธ์) เป็น (วิชชา) 
“ไตรลักษณ์” 
(อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา) เป็นกฎธรรมชาติ 
(ความจริง) 
–  สิ่งใดมีเกิด ย่อมมีดับไปเป็นธรรมดา 
–  สังขารเป็นสิ่งที่ไม่เที่ยง 
–  ขันธ์ 5 เป็น “ไตรลักษณ์ | 
 | 
 | 
 | 
2.2.2 (หลักวิปัสสนา) 
จิต  ปล่อยวางในขันธ์ 5 
(รวมรูปขันธ์หรือร่างกาย) 
จิต  ละอุปาทาน 
(ละความยึดมั่นถือมั่น) | 
 | 
 | 
 | 
2.2.3 จิต  พิจารณาขันธ์ 5 เป็นเพียงที่อาศัยชั่วคราว เมื่อขันธ์ 5 หมดสภาพ (ตาย) ก็ย้ายจิตไปเกิดใหม่ (จุติ) หรือหยุดการเกิด (นิพพาน) | 
 | 
 | 
 | 
2.2.4 จิต  เกิดความสุขใจ | 
 | 
 | 
 | 
 | 
2.2.4 .1 ทุกข์กายแต่สุขใจ | 
 | 
 | 
2.2.5 โลกุตรสุข | 
 | 
 | 
 | 
2.2.6 โลกุตรภูมิ | 
 | 
 | 
 | 
2.2.7 โสดาบัน สกิทาคามี อนาคามี อรหันต์ | 
 | 
 | 
 | 
2.2.8 หยุดวงจรการเกิด | 
 | 
 | 
 | 
2.2.9 สิ้นสุดทุกข์ทั้งกายและใจ | 
 | 
 | 
 | 
2.2.10 เป้าหมายสูงสุดของพระพุทธศาสนา คือ “พระนิพพาน” 
หยุดการเวียนว่ายตายเกิด (วัฎสงสาร) 
สิ้นสุดทุกข์อย่างถาวร และมีความสุขอย่างแท้จริง |